بیماری سل چیست و چه علایمی دارد؟

سل یک بیماری عفونی مسری باکتریایی است اندام‌های مختلف مانند گره‌های لنفاوی، ریه، کلیه‌ها، استخوان و حتی مغز را نیز درگیر می‌‌کند. در گذشته این بیماری با احتمال فوت بالا همراه بود، اما خوشبختانه امروزه درمان مناسب، البته اگر به‌موقع انجام گیرد، می‌تواند فرد را به زندگی عادی بازگرداند.

«سل» یک بیماری عفونی مسری است که توسط گونه‌های مختلف مایکوباکتری و به طور معمول «مایکوباکتریوم توبرکلوزیس» ایجاد می‌شود. زمانی که باکتری فردی را آلوده می‌کند و در صورتی که توسط سیستم دفاعی بدن مهار نشود، اندام‌های مختلف مانند گره‌های لنفاوی، ریه، کلیه‌ها، استخوان و حتی مغز را نیز درگیر می‌‌کند. در گذشته این بیماری با احتمال فوت بالا همراه بود، اما خوشبختانه امروزه درمان مناسب، البته اگر به‌موقع انجام گیرد، می‌تواند فرد را به زندگی عادی بازگرداند.

به گزارش «بهپو»، باکتری عامل بیماری از راه عطسه یا سرفه و آب دهان بیمار یا تماس طولانی و مداوم با فرد آلوده به عفونت منتقل می‌شود. این باکتری بسیار مقاوم است و ممکن است هفته‌ها زنده بماند. گرچه در صورت درمان مناسب، بیماری به دیگران منتقل نمی‌شود، اما بهتر است نکته‌‌های لازم در دوران سرایت بیماری، که معمولا 1 تا 3 هفته پس از آغاز درمان است، رعایت شود. همچنین باید توجه داشت تنها در صورتی که بیماری در حالت فعال باشد و فرد علائم داشته باشد، بیماری مسری است.

در این زمینه 3 نوع از بیماری سل تشخیص داده می‌شود. نوع شایع‌تر سل ریوی است که حدود 70درصد موارد را شامل می‌شود. در این بیماری باکتری بافت ریه را هدف قرار می‌دهد و با ایجاد حفره‌هایی آن را تخریب می‌کند. نوع دیگر، سل غیرریوی است که در این حالت باکتری به دیگر قسمت‌های بدن مانند استخوان، کلیه‌ها، غدد لنفاوی، سیستم عصبی مرکزی و غشای اطراف مغز حمله می‌کند. در این شکل، تنها یکی از اندام‌های فوق درگیر می‌شود و بیماری به صورت موضعی و بدون ابتلای سایر دستگاه‌ها تظاهر می‌یابد. سل منتشر را نیز باید در نظر گرفت. در این حالت، باکتری توسط خون به همه قسمت‌های بدن می‌رسد و اندام‌های مختلف را درگیر می‌کند. این نوع سل ممکن است همراه با سل ریوی باشد یا بدون آن بروز کند.

روند ابتلا و پیشرفت بیماری

باید توجه داشت آلودگی به مایکوباکتریوم توبرکلوزیس با بیماری سل متفاوت است. زمانی که باکتری وارد بدن می‌شود، پس از کنترل و مهار توسط سیستم ایمنی بدن وارد دوره نهفته –سل نهفته- می‌شود که در کشورهای با آلودگی بالا شیوع قابل‌ملاحظه‌ای دارد. به نظر می‌رسد حدود یک‌سوم جمعیت دنیا به این باکتری آلوده باشند که در بیشتر موارد اطلاعی از آلودگی خود نیز ندارند. در اغلب مواقع باکتری زمینه‌ساز بیماری نمی‌شود زیرا سیستم ایمنی نسبت به آن واکنش نشان می‌دهد. به ندرت نیز ممکن است باکتری کاملا از بدن دفع شود.

افرادی که مبتلا به این عفونت نهفته هستند، هیچ علامتی از بیماری ندارند و ناقل نیز نخواهند بود. البته ممکن است به دلایلی مانند ابتلا به دیگر بیماری‌ها، سیستم ایمنی ضعیف شود و باکتری‌ها تکثیر یابند که منجر به بروز علائم «بیماری سل» یا «سل فعال» می‌شود. خطر فعال شدن بیماری در 2 سال پس از آلودگی به باکتری بسیار بالاست. براساس آمار سازمان بهداشت جهانی، 5 تا 10درصد افراد آلوده در دنیا ممکن است در طول حیات خود بیمار شوند.

علائم بیماری سل

مایکوباکتریوم توبرکلوزیس می‌تواند در بدن مدت طولانی حتی چند سال بدون هیچ تظاهری باقی بماند و حالت نهفته ایجاد کند، اما پس از تکثیر به شکل بیماری بروز می‌کند که با علائم کم و بیش مختلفی همراه است. اگر این علائم بیش از 3 هفته طول بکشد، باید به‌عنوان هشدار تلقی شود. مهم‌ترین علائم بیماری سل عبارتند از:

● تب بالا و معمولا با تعریق شبانه

● سرفه همراه خلط و اغلب با خون

● نفس‌نفس زدن

● درد سینه و اغلب مفاصل و پشت

● سردرد

● احساس خستگی

● کاهش اشتها و لاغر شدن

چه کسانی بیشتر در معرض خطر ابتلا به سل هستند؟

گرچه ممکن است عفونت به شکل نهفته در بدن بسیاری افراد وجود داشته باشد، اما احتمال فعال شدن آن در کسانی که دچار ضعف سیستم ایمنی هستند، بیشتر خواهد بود. از جمله، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

● بیماری نقص سیستم ایمنی مانند عفونت HIV به علاوه این عفونت به‌تدریج خطر فعال شدن بیماری را تشدید می‌کند.

● دوران کودکی (کمتر از 5 سال) و سالمندی

● ابتلا به بیماری‌های مزمن مانند دیابت، سرطان، اختلالات کلیوی و...

● درمان‌های دارویی تضعیف‌کننده ایمنی مانند شیمی‌درمانی، مصرف کورتیکواستروئیدهای خوراکی یا تزریقی، داروهای ضدالتهاب قوی و داروهای پیشگیری از پس از زدن پیوند

● سوء‌تغذیه

● مصرف زیاد الکل و مواد مخدر

همچنین اشتغال در مراکزی مانند بیمارستان‌ها، زندان‌ها، بررسی نمونه‌ها در آزمایشگاه و... که با تراکم آلودگی همراه است نیز می‌تواند زمینه ابتلا به این عفونت را فراهم کند. در این موارد توصیه می‌شود به طور سالانه یا دوسالانه آزمایش پوست برای تشخیص آلودگی انجام شود. وزن پایین، استعمال دخانیات و زندگی در مناطق شیوع بیماری نیز از دیگر عوامل خطر محسوب می‌شوند.

بهترین راه تشخیص بیماری سل

در دوران فعال شدن بیماری، علائمی بروز می‌کند که می‌تواند به پزشک در تشخیص کمک کند، اما بررسی‌های دقیق‌تر مانند تست پوستی، عکسبرداری ریه و نمونه‌برداری بافتی یا از ترشحات ریه نیز ممکن است ضروری باشد.

تست پوستی باعث تشخیص وجود باکتری در بدن می‌شود. تست می‌تواند در فردی که به تازگی آلوده شده، در 4 تا 10 هفته پس از انتقال مثبت شود. در این تست جلدی، مقدار اندکی از پروتئین تکثیریافته از مایکوباکتریوم توبرکلوزیس زیر پوست تزریق می‌شود. اگر واکنشی مانند تورم یا سفتی در این قسمت پس از 48 تا 72 ساعت بعد ظاهر شود، می‌تواند نشان‌دهنده ابتلا به عفونت باشد. در صورت جواب منفی و برحسب ضرورت، ممکن است پزشک تست را چند هفته بعد تکرار کند.

عکسبرداری ریه نیز به تشخیص بیماری کمک می‌کند. اگر بیمار علائمی مانند سرفه مداوم داشته باشد، این روش برای ارزیابی وضعیت ابتلای ریه مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین در مراحل بعد نیز عکسبرداری به بررسی پیشرفت بیماری کمک می‌کند.

در صورتی که برای حصول تشخیص، اقدامات تکمیلی نیاز باشد، نمونه‌برداری از ترشحات یا بافت ریه راهکار بعدی است. این ترشحات ابتدا تحت‌بررسی میکروسکوپی قرار می‌گیرد تا وجود باکتری زمینه‌ساز سل جستجو شود. همچنین کشت باکتریایی نیز انجام می‌گیرد تا مقاومت به آنتی‌بیوتیک نیز مشخص شود. پاسخ بررسی میکروسکوپی به سرعت مشخص می‌شود، اما در مورد کشت، باید حدود 2 ماه منتظر بود. (کشت حدود 8 هفته طول می‌‌کشد.)

درمان سل

دارو درمانی اساس درمان سل است. اما درمان سل بسیار طولانی تر از درمان دیگر عفونت های باکتریایی خواهد بود. مبتلایان به سل می بایست حداقل به مدت شش تا نه ماه آنتی بیوتیک مصرف کنند. داروها و دوره دقیق درمان، به سن، سلامت عمومی، مقاومت های محتمل دارویی و نوع پنهان یا فعال و محل عفونت در بدن بستگی دارد.

تحقیقات اخیر نشان می دهد دوره درمان کوتاه تر (چهار ماه به جای نه ماه) به همراه مصرف داروهای ترکیبی در جلوگیری از تبدیل سل پنهان به فعال موثر خواهد بود. در دوره های درمانی کوتاه احتمال مصرف تمام داروها توسط بیمار بیشتر و خطر عوارض جانبی کمتر است. تحقیقات در این زمینه همچنان ادامه دارد.

اگر مبتلا به سل پنهان باشید ممکن است تنها نیاز به مصرف یک نوع داروی سل داشته باشید. اما سل فعال مخصوصا اگر از نوع مقاوم به دارو باشد، در آن واحد به چند دارو نیاز دارد.

اگر بررسی میکروسکوپی وجود باکتری و معاینات بالینی ابتلا به سل را تایید کند، درمان با داروهای ضد سل بدون منتظر ماندن نتیجه کشت میکروبی آغاز می‌‌شود. این اقدام باعث تخفیف علائم و جلوگیری از پیشرفت بیماری می‌شود و خطر انتقال بیماری را به دیگران به سرعت منتفی می‌کند. اگر بیماری به‌موقع تشخیص داده شود و درمان مناسب نیز تجویز شود، بیماری معمولا بدون بروز عوارض جدی بهبود می‌یابد. در این صورت بیمار پس از 6 تا 12 ماه از آغاز درمان، بهبود می‌یابد، اما اگر درمان به خوبی انجام نگیرد، امید به بهبود کمتر است و در صورت بروز مقاومت باکتری به داروهای معمول، درمان‌های دشوار‌تر و پیچیده‌تری مورد نیاز خواهد بود.

بیشتر بخوانید: مسیر درمان دارویی بیماری سل

توصیه های طب سنتی در درمان سل

گیاهان زیر با دارابودن آثار درمانی قابض، ضدعفونی‌کننده ریه‌ها و مجاری تنفسی، دفع‌کننده اخلاط و جلوگیری از تکثیر باکتری مولد بیماری، می‌توانند در درمان بیماری سل ریوی موثر واقع شوند.

● بارهنگ: بارهنگ تصفیه‌کننده خون، قابض، نرم‌کننده، موثر در درمان اخلاط خونی، برونشیت مزمن و سل است.

● شنبلیله: اثر تقویت‌کننده، محرک لوزالمعده، دستگاه هضم، رفع‌کننده لاغری مسلولان و تقویت آنها را دارد. مصرف روزانه 2 تا 3 قاشق مرباخوری گرد دانه شنبلیله با مخلوط عسل به بیماران مسلول توصیه می‌شود. مصرف روزانه 2 تا 3 قاشق مرباخوری گرد دانه شنبلیله با مخلوط عسل به بیماران مسلول توصیه می‌شود.

● گل سرخ: قابض، تقویت‌کننده و از قدیم در درمان مسلولان معمول بوده است. مصرف روزانه 50 تا 100 گرم گل سرخ که از ترکیب 250 گرم گلبرگ غنچه‌های در حال شکفتن و 750 گرم قند به اضافه مقداری گلاب تهیه می‌شود و حالت خمیرمانند و غلظت عسل را دارد، به مسلولان توصیه می‌شود.

● برگ درخت گردو: مقوی، قابض، ضد عفونی‌کننده، موثر در درمان برونشیت‌ حاد و مزمن، سل و… است. ۱۵ تا ۳۰ گرم برگ گیاه را در یک لیتر آب به مقدار 2 تا 5 فنجان در روز بجوشانید، سپس مصرف کنید.

● سیر: ضدعفونی‌کننده‌ دستگاه تنفسی، ضدباکتری، موثر در رفع بیماری‌ ریوی، برونشیت‌ حاد و مزمن، سل و… است. از نظر درمانی سیر خام بر نوع پخته‌ آن مزیت دارد. می‌توانید سیر خام را در سالاد بریزید یا به شکل پخته در غذاها مصرف کنید. خوردن سیر و نارگیل کوبیده‌ مخلوط با آبلیموی تازه‌، بسیار موثر است./